Bu makalede psikolojik manipülasyondan, nasıl yapılabileceğinden, manipülasyonu kimlerin kullanabileceğinden ve manipüle edilen birisinin manipülasyondan nasıl çıkabileceğinden bahsedeceğiz. Manipülasyon, bir şeyi kendi isteği dışında onu etkileyerek yönlendirmektir.
Psikolojik Manipülasyon Nedir?
Psikolojik manipülasyon en kısa tabiri ile manipüle edilen kişiyi veya toplumu yönlendirmedir. Psikolojik manipülasyon, kişiyi veya topluluğu duygusal yönde yönlendirme ve kendi çıkarları doğrultusunda kullanma, kendi bilgileri dışında veya istemedikleri halde etkileme ve yönlendirmedir. Manipülasyonu uygulayan kişiye manipülatör denir.
Manipülatörlerin ortak kişilik özellikleri vardır. Manipülatörler karşı tarafın psikolojik kırılganlıklarını iyi analiz eder ve hangi manipülasyon tekniğinin kişinin üzerinde daha etkili olabileceğini saptarlar. Bir diğer özellikleri ise manipüle ettikleri kurbanlarına zarar vermekten çekinmeyecek kadar vicdansız, merhametsiz ve gaddardırlar. Manipüle edilen kişi manipüle olduğunu anlamaz ve manipülatör tarafından kandırılır veya manipülatörün istediği gibi davranır. Kişi, düşünceleri kendi düşünceleriymiş gibi düşünür fakat gerçekte, manipüle edilen kişi tarafından öyle düşünülmesi sağlanır. Manipülasyona uğradığınız zaman istemediğiniz bir yerde istemediğiniz bir işi yaparken kendinizi bulabilir ve “ben aslında bunu yapmak istemiyordum, ben buraya gelmek istemiyordum” gibi düşünebilirsiniz ve artık başkalarının isteklerini istemeden yapıyor ve hayır diyemez duruma geliyorsunuz.
Psikolojik manipülasyon aldatıcı hatta taciz edici hareketlerle başkalarının düşüncelerini veya isteklerini değiştirmeyi sağlayan bir sosyal etki türü olarak bilinir. Zaman zaman siz farkında bile olmadan birileri tarafından manipüle edilirsiniz. Manipüle edilirken yani manipülasyon anında çoğu kişi psikolojik manipülasyona uğradığını fark etmez ve genelde manipüle edildikten sonra zaman içinde anlar. Manipülasyonu bazen iş yerinde patronunuz, sevgiliniz, okulda öğretmeniniz, yakın arkadaş çevrenizden herhangi biri, daha genele hitap eden kişileri düşünecek olursak devlet başkanları vs. tarafından size uygulayabilir. Her insanın zaafı farklı olduğundan tek bir manipüle çeşidi yoktur. Şimdi manipülasyon tekniklerinden ve nasıl uygulandığından bahsedelim.
Manipülasyon Teknikleri Nelerdir ve Nasıl Uygulanır?
1. Bir şey talep ederken önce küçük sonra büyük bir şey talep etmek;
Manipülatör bu teknikte önce sizden küçük bir ricada bulunur, bu ricada güven kazandıktan sonra büyük şeyler talep etmeye başlar. Örnek verecek olursak, sizden önce çok küçük bir meblağda borç ister, çok küçük ve önemsiz miktarda olduğundan kabul eder verirsiniz, manipülatör bunu kısa sürede öder ve ardından sizden daha büyük miktarda borç ister, bir önceki sefer borcunu ödediği için sizde güven oluşur ve isteği kabul edersiniz. İlk seferde sizden yüksek miktarda borç istese bu kadar güvenmezdiniz.
2. Karşıdakini borçlu çıkarma veya borçlu hissetmesini sağlama
Küçük bir bilgi ile başlayalım bu tekniğe, Türkiye’de turistleri gezdiren rehberler zaman zaman turistleri ayakkabı boyacılarına karşı uyarıyorlarmış. Sebebi de bu tekniğin şu şekilde kullanılmasından; bir ayakkabı boyacısı yolda giderken fırçasını düşürür ve arkasına bile bakmazmış, sonra birisi ona fırçasını geri verirken boyacı bunun karşısında ayakkabısını boyamayı teklif edermiş ve kişi kabul etse de etmese de zorla boyamaya başlarmış, boyacı ayakkabıyı boyarken şov yapar gibi boyar ve karşısındakini sanki çok zahmetli bir iş yapıyormuş gibi gösteri yaparak boyarmış, karşıdaki de bunca emeği görünce karşılığını vermek ister ve para teklif eder bu şekilde boyacı kendi müşterisini bulurmuş. Yani manipülatör birisine yardım eder gibi gözükür ve normal bir işi veya örnekte göreceğimiz gibi bir yardımın karşılığını o kadar büyüterek adeta şov yaparcasına veya olduğundan daha zahmetli bir şekilde göstererek karşısındakini karşılığını verme ihtiyacı hissettirerek onu manipüle eder.
3. Özgüven yıkma tekniği
Manipülatör durmadan karşısındakine küçük hakaretlerde bulunarak onun özgüvenini kırarak kendisini onun için vazgeçilmez yapar. Karşısındakinin özgüveni öyle sarsılır ki kendisini önemsiz ve yetersiz hissederek manipülatörüne bağlı kalır. Buna örnek verecek olursak, bir çift düşünün ve erkek durmadan kıza ince ince laf sokuyor. Yemek yerken “az ye göbeğin çıkıyor”, kıyafet alırken “sen onun içine sığabileceğini mi sanıyorsun?”, bir işle uğraşırken hata yaparsa “sen zaten beceriksizsin” gibi, tabi bunları gülerek ve şakayla karışık yapıyor. Belli bir süre sonra kız ayrılmak istese bile özgüveninin yıkılmasından dolayı kimsenin kendisine bakmayacağını, yetersiz ve beceriksiz olduğu için kendini değersiz hissederek kimsenin onu önemsemeyeceğini düşünerek erkeğe bağlı kalır. Bu tarz teknikleri etrafınızda farkı olmadan bile yapan birçok insanla mutlaka karşılaşırsınız biraz dikkat ederseniz bunu fark edeceksiniz. Etrafındakileri durmadan aşağılayıp onların özgüveninin kıran birisi onları manipüle ettiklerini fark etmeseler bile bunu yaparlar. Manipülasyonu bilerek, öğrenerek ustaca yapabilirsiniz elbette fakat bunu bazen istemeden yapan insanlar da oluyor.
4. Aşağılama ve provokasyonla manipüle etmek
Bu teknik en fazla kullanılan yöntemlerden birisidir. Bir yönetici düşünün, devamlı personellerini diğer personellerin yanında küçük düşüren, aşağılayan bir yönetici. Size bir iş verirken bile “senin bunu yapabilecek kadar becerikli olduğundan emin değilim ama yapılması gereken bir iş mecbur sana vereceğim bu işi” tarzı cümleler ile karşıdakini durmadan rencide eden bir yönetici. Bu durumda personel kendini kanıtlamak işin veya sırf yöneticiyi mahcup etmek için o işe daha çok önem gösterir ve daha dikkatli yapar. Bu teknik manipülatör tarafından o kadar çok abartılarak yapılırdı ki karşıdaki kendini değersiz hisseder. Bu tür manipülasyonun bir diğer manipülatöre kazancı şöyle olabiliyordu; mesela zam yapıldığı zaman personel bunca hakarete ve davranışa rağmen iyi zam alıyoruz diye düşünüp gelen zam miktarına pek hiç itiraz etmez. Bu durumda bunca aşağılamadan sonra personel bu işi gönülsüz de yapabilir diye düşünebilirsiniz ama bahsettiğim gibi manipülatörler kimi hangi tekniklerle manipüle edeceğini iyi bilirler. Bu teknik mobbing ile benzerdir ama psikolojik manipülasyon ve mobbing benzer de olsa ayrı şeylerdir.
5. Giderek arttırarak talep etmek
Bu teknik teknoloji mağazalarında alışveriş yaparken veya araba, bisiklet vs. alırken mutlaka herkesin başına gelmiştir. Bunu bir örnekle anlatayım, mesela bir laptop almaya gittiniz, satıcı size bir laptop gösterdi ve fiyatı “2000 TL”, siz fiyata baktınız, laptopu incelediniz ve çok uygun buldunuz ve kasaya gittiniz. Satıcı size “bu laptop freedos yani işletim sistemi yok ve yüklenilen işletim sistemi deneme sürümü bir ay sonra bitiyor, dilerseniz bir ay sonra hiç uğraşmayın, şimdiden yükleyelim mi” der ve kabul edersiniz ve ardından “bu laptop da 2 gb ram onu da yükseltmek ister misiniz?” der , onu da kabul edersiniz ve “ bu laptopta 512 gb harddisk var, eğer şimdi yanına ssd alırsanız hem laptopunuz daha hızlı olacaktır hem de bilgisayarı aldığınız için ssd de indirim kazanacaksınız” der ve siz bunu da kabul edersiniz ve 2000TL olan laptopa 3000TL ödersiniz. Oysa ilk başlarda 3000TL olduğunu görseniz bu laptopu almak istemeyecektiniz.
6. Sizden önce büyük sonra küçük bir şey talep etmek
Bu teknikte ise ilk teknikten farklı olarak manipülatör önce karşı tarafa kabul etmeyeceği kadar büyük bir teklif yapar ve karşıdan ret cevabını alınca bu sefer daha küçük olan kendi teklifini yapar. Bu durumda hem siz bu teklifin daha iyi olduğunu düşünür hem de bir önceki teklifi ret ettiğiniz için kendinizi suçlu hisseder ve teklifi kabul edersiniz. Bu tekniğin esas amacı hem kendi yaptığı teklifi daha makul göstermek hem de ilk teklifte aldığı hayır ile size bir sonraki teklif için psikolojik baskı kurmaktır. Bu tekniğe örnek verecek olursak, mesela patronunuz size “önümüzde ay boyunca her gün işe 2 saat daha fazla mesai yapman gerekecek” der ve siz de karşı çıkarsınız, ondan sonra patronunuzda sanki lütfeder gibi “tamam tamam, sadece bu hafta sonu mesaiye kal da şu işi bitirelim, sonra gerek yok” der ve sizde bir ay boyunca kalmaktansa bu daha cazip diye düşünür sorgulamadan kabul edersiniz oysa ilk olarak bu “hafta sonu iki saat mesaiye kalman gerekiyor” deseydi bu kadar rahat kabul etmezdiniz.
7. Karşıdakini kendisine muhtaç bırakma
Karşı tarafı köle gibi kullanma ve onu istediği gibi hareket ettirmek için karşıdakinin en çok istediği şeyden mahrum bırakmak en çok kullanılan manipülasyon tekniklerinden birisidir. Maddiyat konusunda, duygusallık konusunda, özgürlük konusunda veya cinsellik gibi durumlardan bir şekilde mahrum bırakabilir. Kendi maddi özgürlüğünüzü kazanmak, bir birey olarak kendi kararlarınızı verebilmek bu teknikten kurtulmak için gidilebilecek en iyi yoldur, bir manipülatörün sizi bu şekilde manipüle etmesi için sizin bir şeye muhtaç olmanız gerekir. Bu tekniğe verilebilecek en iyi örneklerden birisi ailedir. Daha önce de dediğim gibi manipülasyon yapan kişiler bazen bunu fark etmez, bu durum aile içinde geçerlidir. Kendi kazancınız olmadığı için, ailenize hem maddi hem manevi olduğunuz için bir şey yapmak istediğinizde onların izni olmadan yapamaz veya onlar ne isterse siz istemeseniz bile yapmak zorunda kalırsınız. Bu durum siz maddi özgürlüğünüzü kazanana kadar, bir birey olana kadar devam eder.
8. Mağdur taklidi yapma
Bu tekniğin birkaç yolu var; ilki sanki nasıl yapacağını bilmiyormuş gibi aptal taklidi yapma,” durmadan bir şeyleri yanlış yapıyorum ama ne olduğunu bilmiyorum”, ikincisi kader kurbanı taklidi,” tamam önemli değil, benim zaten hep başıma geliyor alıştım artık, üçüncüsü kendini acındırma,” tamam ben tek başıma yaparım, önemli değil ben giderim” gibi cümlelerle ilgiyi kendine çekerek mağduru oynar ve avantaj sağlar.
9. Karşısındakinin egosunu kullanma
Duygusal manipülasyonun popüler tekniğinden birisidir. Manipülatör farklı yalakalıklarla daha ziyade yalanlarla kişinin egosunu şişirir ve bu olumlu düşüncelerin karşılığı olarak duygusal manipülasyona uğrayan kişi manipülatör hakkında olumlu kararlar vermeye ve olumlu düşünmeye başlar. Kendisini gömerek karşısındakini yücelten arkadaş tipleri olur etrafta mutlaka fark etmişsinizdir. “Ya sen baya karizmatiksin, bir de bize bak”,” Sen çok güzel bir kızsın”, “Sen var ya adamsın adam” gibi bu cümleleri durmadan tekrarlayan arkadaşlara mutlaka denk gelmişsinizdir. Bu kişiler karşıdakinin kendisini iyi hissetmesini sağlayarak kendisi hakkında olumlu düşünmesini bazen de sen şöylesin böylesin diyerek bir şeyi yapması için yönlendirirler.
10. Karşıdakini suçlu hissettirme
Manipülatör bu teknikte karşısındaki kişiyi suçlu hissettirecek davranışlarda bulunarak karşıdakinin duygusal boşluğundan yararlanır. Duygusal manipülasyona uğrayan kişinin hatalarını toplayarak elinde koz bulundurur ve bunu birçok kere tekrar ederek manipülasyona uğrayan kişiye karşı kullanır. Mesela bir gün paranızı unuttunuz ve sizin için bir şeyi ödedi, veya bir yere gideceksiniz ve siz birkaç sebepten dolayı geç kaldınız, bunlara anlayış göstermek yerine bir diğer buluşmalarda “bekleteceksen ben gelmiyorum”, “bu sefer de bana ödetmezsin değil mi?” gibi cümlelerle sizi suçlu hissettirir ve bir bakarsınız her buluşmaya siz ondan daha siz gidiyorsunuz veya durmadan kendisine sizden bir şeyler ısmarlatıyor.
Bunun gibi birçok teknik daha var, burada en popüler tekniklerin neler olduğunu ve nasıl uygulandığından bahsettik, bu tekniklerin neler olduğunu artık biliyorsunuz ve bu durumlarda manipüle edilmeye çalıştığınızı biraz dikkat ederek anlayabilirsiniz. Bunları uygulamanın kendisine getirdiği avantajları görerek hayatında bunu uygulamaya devam eden ama uygularken etrafındakileri aslında manipüle ettiklerini fark etmeyen birçok insan vardır.
Etrafınızda sizin dengenizi bozan ve her ilişkiden zararlı çıkmanıza neden olan birçok psikolojik manipülasyon tekniği ve etrafta bunları uygulayan birçok manipülatör var ve siz manipülasyona uğradığınızı bile fark etmeden sizi çok büyük duygusal çöküntülere, özgüven kırılmalarına, maddi manevi zararlara uğratabilirler. Bunlara karşı dikkatli olmalı ve bir şeylerin ters gittiğini veya bir ilişkide, iletişimde huzursuzluk hissettiğinizde bunları düşünüp acaba manipülasyona mı uğruyorum diye durumu kontrol altına almalısınız.
Kendi ekonomik özgürlüğünüzü kazanmalı, kendi kararlarınızı vererek bir birey olmalı ve son olarak insan ilişkilerinizde sınırlarınız olmalıdır. Unutmayın fazla iyilik fazla minnet duygusu demektir. Birisi size iyilik yaptığında kendinizi ne kadar vefalı ve iyi hissetseniz de bu yapılan iyilikler sizde oluşturduğu minnet duygusundan dolayı elinizi kolunu bağlar ve yapmadığınız her istekte kendinize kızmaya başlarsınız.
“Bana çok yardım etti onunla gitmem gerekiyor, çok iyi birisi bunu onun için yapmalıyım” gibi düşünceler de kaybolur ve istemediğiniz şeyleri yaparken kendinizi bulursunuz. İnsan ilişkilerinizde mutlaka sınırlarınız olsun aksi halde sınırlarınız aşılacak ve sizi sinirlendirecek, yıpratacaklardır.